“Κόσμων διασταύρωσις ” Δημιουργικό εικαστικό σώμα εξ αφορμής του εορτασμού των πολιούχων της πόλης του Αμυνταίου Κωσταντίνου και Ελένης.Τετάρτη 20/05/2015 21.30

Κόσμων διασταύρωσις· η εικαστική έκθεση που θα λάβει χώρα από την Τετάρτη, 20 Μαΐου στις 21:30 μέχρι και το βράδυ της 24ης Μαΐου στο παλαιό δημοτικό σχολείο Αμυνταίου.                
Η εικόνα δυο μετωπικών  ολόσωμων  πορτραίτων εκατέρωθεν συμμετρικά ενός λεπτότατου ξύλινου σταυρού. Πρόκειται για την άγια Ελένη μητέρα  και τον άγιο γιο της Κωνσταντίνο τον Μέγα. 

Εξετάζοντας τις σχέσεις που προκύπτουν από το δίπολο Μέγας Κωνσταντίνος και Αγία Ελένη, με την ευκαιρία του εορτασμού τους ως πολιούχων του Αμυνταίου, ανακαλύπτουμε ξανά, μέσω της τέχνης, την σχέση μητέρας – υιού, ηγεμόνα – θρησκείας, θύραθεν και χριστιανικού κόσμου, παλαιού και νέου αλλά και μια σειρά συναισθημάτων που ενεργοποιούνται στο άκουσμα του πολυσήμαντου αυτού διδύμου.
Μια έκθεση εραλδικής, των αγιογραφικών εργαστηρίων, διασταυρώνεται με την εικαστική αναζήτηση ενεργοποιώντας το νικηφόρο λάβαρο του Μεγάλου Κωνσταντίνου.   
Η συνεργασία της Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών Αμυνταίου με το  3ικαστικό 3ργαστήριο Ζωγραφικής  & το εργαστήριο Εκκλησιαστικών Τεχνών  της Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας του Τμήματος Εικαστικών  & Εφαρμοσμένων Τεχνών του Π.Δ.Μ. με την στήριξη της ΔΗ.Κ.Ε.Α. και της Περιφερειακής ενότητας Φλώρινας ενεργοποιεί και πάλι τον γνώριμο πια χώρο του παλαιού σχολείου συνδέοντας τα έργα τέχνης με τον πανηγυρίζοντα Ναό και την πόλη.
Μια καλλιτεχνική ανάγνωση της ιστορίας περιμένει να την συναντήσετε.

Συμμετέχουν οι
Αναστασία Πενταγιώτη, Ελένη Σουλιώτη, Χρύσα Καλοκύρη, Πέσχου Σεβαστή, Ειρήνη Πουλιάσση, Κωνσταντίνοφ Χρήστος, Τσαντίκη Νικολέτα, Γιώργος Λιόγγος, Σπυρόπουλος Γιάννης, Νίκος Δέδες, Αβραμίδης Δημοσθένης, Πανταζής Γιώργος, Ρήμος Αργύρης, Μαρία Τοτού, Χριστίνα Τζάνη, Γιώργος Κορμπάκης, Γρίζη Αφροδίτη, Μαρί Θεοφίλου, Αναστασία Γιοβάνογλου, Δήμητρα Μπαιρακτάρη, Ειρήνη Φουντουραδάκη, Κυριακή Κάση, Μαντζιώρη Αγάπη, Χάρης Μαργαρίτης, Γλύκα Διονυσοπούλου, Χάρης Κοντοσφύρης, Θεώνη, Άννα-Μαρία Σαμαρά, Φίλιππος Καλαμάρας, Μάγδα Χριστοπούλου, Καρούλια Κατερίνα, Φαίδρα Εγγλέζου, Κων/νος Σταυρόπουλος, Όλγα Μπογδάνου, Κυριάκος Μπουρνάς, Δήμογλου Μαρία, Γαίτη Πηνελόπη, Μπέσσας Δημήτρης, Αντωνίου Νικόλας, Χρήστος Σκούρτης, Μαρία Λαγού, Μαρία Τοτού, Μίνα Κουζούνη, Νίκος Τόπακας, Πέτρος Πετρίδης, Κατερίνα Καρούλια, Άγγελος Στόγιας, Χάρης Μαργαρίτης, Χριστίνα Παναγιωτίδου, Μαριτάσα Τσιμπλάκη.

Κόσμων διασταύρωσις Έκθεση στο Παλιό Δημοτικό σχολείο Αμυνταίου/Βίντεο
https://youtu.be/IxdZGmkzw8Y



Η υπογραφή του αγιογράφου: ο προσωπικός του σταυρός

Είναι γνωστό πως για μια μεγάλη χρονική περίοδο οι εικόνες της Εκκλησίας μας, αλλά και εν γένει τα έργα τέχνης που προορίζονται για τη λατρεία, σπανιότατα φέρουν την υπογραφή των δημιουργών τους. Το γεγονός αυτό δεν σημαίνει ότι τα ονόματα των δημιουργών δεν ήταν άξια μνείας σε αναλογία με τη σπουδαιότητα του έργου τους, αν και σπανίζουν οι αναφορές ονομάτων ζωγράφων σε κείμενα της βυζαντινής και μεταβυζαντινής γραμματείας μας[1]. Βέβαια στο έργο, στη διαδικασία της ζωγραφικής, στο επάγγελμα του ζωγράφου, οι αναφορές σε πατερικά κείμενα δεν σπανίζουν, τις περισσότερες φορές ως παρομοιώσεις που στοχεύουν σε ανάπτυξη πνευματικών ζητημάτων. Αν και οι πατέρες της Εκκλησίας μας, ως φαίνεται, ήταν εξοικειωμένοι με το επάγγελμα ή διακόνημα του «γραφέως»[2], παρ΄όλ’ αυτά σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις –ακόμα και οι χρονογράφοι- κρίνουν σκόπιμο να καταγράψουν κάποια ονόματα[3].
Να σημειώσουμε ότι αρχίζουν να πληθαίνουν τα ενυπόγραφα έργα από τον ια΄αιώνα, και σταδιακά -ιδίως από το ιε΄αι. και εντεύθεν-αυξάνονται εντυπωσιακά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ακολουθείται από όλους τους καλλιτέχνες η πρακτική αυτή και με τον ίδιο τρόπο[4]..
Ποιος όμως είναι ο λόγος της ανωνυμίας, της αποσιώπησης του ονόματος των ζωγράφων από το έργο τους, ακόμη και σήμερα; Το ερώτημα έχει δεχτεί αρκετές απαντήσεις που αιτιολογούν αυτή τη στάση. Θεωρώ πως το σύνολο των απαντήσεων σε γενικές γραμμές εντοπίζεται στην τριγωνική σχέση: καλλιτέχνης-έργο τέχνης-θεατής/κοινό, που τηρουμένων των αναλογιών μετασχηματίζονται σε λειτουργικό καλλιτέχνη[5]-λειτουργική εικόνα-πιστός/εκκλησίασμα, και οπωσδήποτε σχετίζεται με την έννοια του χαρίσματος-ταλέντου, ως δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Ανάλογα με το προσδιορισμό του τι είναι η εικόνα, ποιος ο ρόλος του λειτουργικού καλλιτέχνη, και πώς λειτουργούν στο εκκλησίασμα οι εικόνες, μπορούμε να οδηγηθούμε σε αντίστοιχες απαντήσεις.
Μια εικόνα, μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί κάτι άλλο από έργο τέχνης με την τρέχουσα έννοια, είναι αντικείμενο προσδιορισμένο στη λατρεία και επιτελεί θεολογικό στόχο, με πρώτιστο το μυστήριο της ενσάρκωσης του ίδιου του Θεού στο πρόσωπο του Χριστού, του δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδας. Στην εικονογραφία μας έχει δε καθιερωθεί και κατακτηθεί, ένας πολύ υψηλός στόχος: η τέχνη να προσφέρει τα μέσα της, προς συμπλήρωση του λόγου –όπως η μουσική τείνει το λόγο. Κατορθώθηκε, να το πούμε πιο απλά, αυτό που αδυνατεί να διατυπώσει ο λόγος, να δείχνεται ή να συμπληρώνεται με τα μέσα της ζωγραφικής. Νομίζω πως ο διδακτικός ή παιδαγωγικός ρόλος των εικόνων έπεται.
Από την άλλη το εκκλησίασμα, το σώμα της Εκκλησίας ως πλήρωμα με κεφαλή τον Χριστό, αποτελείται από τους ζώντες και κεκοιμημένους επ’ελπίδι Αναστάσεως, οδεύοντας προς τη ζωή του μέλλοντος αιώνος. Και σ’ αυτή την οδό στο χρόνο, οδοδείκτες αποτελούν οι Άγιοι. Για την Εκκλησία Άγιοι δεν αποτελούν μόνο όσοι τυγχάνουν επίσημης αγιοκατάταξης. Οι ανώνυμοι Άγιοι είναι ακαταμέτρητοι και διασώζονται στη μνήμη του Θεού. Παρατηρούμε λοιπόν πως η ίδια λειτουργία της ανωνυμίας των καλλιτεχνών, απαντάται στην κύρια και ουσιωδέστερη συσσωμάτωση προσώπων της Εκκλησιάς, στο ίδιο το ανθρωπολογικό της πρότυπο, στους Αγίους. Συνεκδοχικώς αν απαντάται στο μείζων θέμα, απαντάται και στο ελάσσων, στους καλλιτέχνες που την διακονούν με το έργο τους[6].
Ο λειτουργικός λοιπόν καλλιτέχνης προσφέρει, διακονεί την Εκκλησία με το χάρισμα που του δώρισε το Άγιο Πνεύμα. Το αντίστοιχο συμβαίνει με κάθε μέλος του σώματος της Εκκλησίας αναλόγως του χαρίσματός του, και αυτό υπάρχει στη μνήμη του Θεού. Από κει και ύστερα είναι στο χέρι του εκάστοτε καλλιτέχνη, να υπογράφει ή όχι τις εικόνες που φτιάχνει, και απαγόρευση προς τούτο δεν υπάρχει.

Ο εξατομικευμένος τρόπος της ζωγραφικής του καλλιτέχνη βέβαια αποτελεί μια αναπόδραστη όσο και ανεπίγνωστη προσωπική σφραγίδα στο ίδιο του το έργο και ένα έμπειρο μάτι μπορεί να διακρίνει στυλιστικά τον δημιουργό, τη Σχολή, μιας ανυπόγραφης εικόνας[7]. Ενδεχομένως ένας λόγος που οι ζωγράφοι δεν υπέγραφαν τις εικόνες τους, αποτελεί το γεγονός ότι ήταν απολύτως γνωστό το ποιος τις ζωγράφισε, και αυτό μεταφερόταν από στόμα σε στόμα[8]. Πέρα όμως από το στυλ της προσωπικής γραφής, υπάρχουν άλλα σημάδια πάνω στο σώμα του έργου που οδηγούν σε ενδείξεις ταυτοποίησης του δημιουργού τους;

Από την εμπειρία μου διαπίστωσα πως ένα στοιχείο που απαντάται συνήθως στο σώμα κυρίως των δεσποτικών εικόνων[9], είναι το σημείο του σταυρού στο πίσω μέρος της εικόνας. Ένας λειτουργικός λόγος που υπαγόρευε αυτή τη συνήθεια είναι ότι οι εικόνες του τέμπλου σπανίως καλύπτονταν στο πίσω μέρος  τους, και ο σταυρός αποτελούσε ένα διακοσμητικό μοτίβο στο ξύλινο μέρος της εικόνας που εκτίθετο προς το Ιερό της εκκλησίας[10]. Μάλιστα πολλές φορές, ακόμη και σήμερα, οι αγιογράφοι πριν αρχίσουν τις εργασίες ζωγραφικής της εικόνας, ξεκινούν με τη ζωγραφική του σταυρού στο πίσω τμήμα της[11], έχοντας επιλέξει ένα συγκεκριμένο σχέδιο σταυρού, το οποίο εκτελούν εύκολα, κάθε φορά που το επαναλαμβάνουν[12]. Βρίσκω αυτή τη συνήθεια πολύ ενδιαφέρουσα και απολύτως αρμόζουσα για ένα Ιερό έργο όπως οι εικόνες. Θα μπορούσε να ειπωθεί νομίζω πως αυτός ο σταυρός του αγιογράφου, αποτελεί ένα είδος εναλλακτικής υπογραφής, ένα σημείο εξατομίκευσης που απορροφάται λειτουργικά εντός της υπόστασης του έργου και μάλιστα στο πίσω μέρος του. Αυτή η σκέψη με οδήγησε να υιοθετήσω προσωπικά ένα σχήμα σταυρού για το πίσω μέρος των εικόνων μου. Ακολούθως προτείνα στους φοιτητές του Εργαστηρίου Εκκλησιαστικών Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών της Φλώρινας, εφόσον το επιθυμούν να ακολουθήσουν αυτόν τον τρόπο «υπογραφής».

Η έκθεση λοιπόν του πίσω μέρους των εικόνων μας, αποτελεί το αποτέλεσμα αυτής της στάσης έναντι της υπογραφής του αγιογράφου: μια ποικιλομορφία συμβόλων του σταυρού διαφορετικού σχήματος σε κάθε εικόνα, ασχέτως αν στο μπροστινό μέρος εικονογραφείται η ίδια ακριβώς παράσταση. Οι συμμετέχοντες στην έκθεση -Μαρία Λαγού, Μαρία Τοτού, Μίνα Κουζούνη, Νίκος Τόπακας, Πέτρος Πετρίδης, Κατερίνα Καρούλια, Άγγελος Στόγιας, Χάρης Μαργαρίτης, Χριστίνα Παναγιωτίδου- αποτελούν τους πρώτους φοιτητές/τριες που παρακολουθούν την Αγιογραφία ως μάθημα εμβάθυνσης (Παραστατική Αρχαιολογία- Αντίγραφο) στη Σχολή Καλών Τεχνών της Φλώρινας . Ο εργαστηριακός χρόνος για μια απαιτητική εργασία όπως η ολοκλήρωση μιας δεσποτικής εικόνας υψηλών προδιαγραφών, προσωρινά στο πρόγραμμα μαθημάτων τους υπολείπεται. Παρ’ όλ’ αυτά το αποτέλεσμα του σταδίου  ολοκλήρωσης, όπως μπορεί να διαπιστώσει κανείς, είναι επαγγελματικών προδιαγραφών. Ξεκινάμε λοιπόν με το πίσω μέρος των εικόνων μας, και σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα θα έχουμε τη χαρά να εκθέσουμε τις εικόνες μας ολοκληρωμένες.

Δημοσθένης Αβραμίδης
Επίκουρος  Καθηγητής Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας
Υπεύθυνος Εργαστηρίου Εκκλησιαστικών Τεχνών

[1]Xαρακτηριστική είναι η αναφορά στο όνομα του Πανσέληνου, ζωγράφου του Πρωτάτου στις Καρυές του Άθωνα, σε κείμενο μεταγενέστερο του κατά τέσσερεις αιώνες, στην Ερμηνεία  του Διονυσίου εκ Φουρνά
[2] Γραφεύς=ζωγράφος
[3]Τηρουμένων των αναλογιών στην υμνολογία, η διάσωση του ονόματος του δημιουργού είναι πιο συχνή (π.χ. Ιωάννης ο Δαμασκηνός, Ρωμανός ο Μελωδός, Ιωάννης Κουκουζέλης κοκ).
[4]Τη γραφή του ονόματος του ο καλλιτέχνης τη συνοδεύει με λέξεις όπως ο δείξας, ο αναδείξας, ή χείρ του τάδε, δια χειρός, χειρ και δέησις κλπ. Σε άλλες περιπτώσεις θέτει την υπογραφή του με ταπεινολογικούς θα λέγαμε προσδιορισμούς όπως, ανάξιος, τάχα ζωγράφος, ελάχιστος κοκ και στην περίπτωση που ανήκει στις τάξεις του κλήρου αναγράφει την ιδιότητα του ως ιερέως κλπ
[5]π.χ. αγιογράφο
[6]Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι χάνεται ο εαυτός εντός της συλλογικότητας. Κατά την άποψή μου  η στάθμιση ατόμου και συνόλου βρίσκει το άριστο ζύγισμα εντός της Εκκλησίας, με τρόπο που ενδέχεται να λύνει σύγχρονα κοινωνιολογικά και πολιτειολογικά ζητήματα, είναι όμως ένα άλλο θέμα αυτό, για να θιγεί στα πλαίσια ενός σημειώματος μιας έκθεσης. 
[7]Αναφερόμαστε στη στυλιστική τεκμηρίωση ενός έμπειρου π.χ. αρχαιολόγου βυζαντινής ιστορίας της τέχνης, ενός συντηρητή αρχαιοτήτων και έργων τέχνης, ενός γνώστη του αντικειμένου, και στον προσδιορισμό των σημαντικών για την ιστορία της τέχνης έργων, όπως π.χ. μια εικόνα της Κρητικής Σχολής που στυλιστικά μπορεί να αποδοθεί στον Θεοφάνη από τον ομοειδή τρόπο γραφής του που απαντάται σε εικόνες ή τοιχογραφίες.
[8]Ας συνυπολογιστεί ότι η άσκηση της ζωγραφικής αφορούσε συγκεκριμένα και προσδιορισμένα εργαστήρια και καλλιτέχνες.
[9]Των εικόνων του τέμπλου.
[10]Μια λαϊκή παράδοση εστιάζει στην αποτροπαϊκότητα του σημείου του σταυρού. Αναφέρει πως ο αντικείμενος δεν πηγαίνει στο μπροστινό τμήμα της εικόνας διότι υπάρχει η μορφή του Αγίου, πηγαίνει όμως στο πίσω μέρος της εικόνας…
[11]Την πρακτική να τίθενται σύμβολα στο πίσω μέρος του ιερού έργου τη συναντάμε και στη ζωγραφική Thangka πίσω από τις mandala.
[12]Μια χαρακτηριστική περίπτωση μεταβυζαντινού αγιογράφου που επαναλαμβάνει στις ανυπόγραφες εικόνες του το ίδιο σύμβολο σταυρού, είναι ο Σέρβος Μητροφάνοβιτς .

 

ΚΟΣΜΩΝ  ΔΙΑ – ΣΤΑΥΡΟΣ – ΙΣ

ΤΜΗΜΑ ΕΙΚΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΣΜΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ

Σκέψεις  πάνω στο συμβολισμό του Σταυρού με αφορμή τη συνεργατική έκθεση με τίτλο «Κόσμων διασταύρωσις» των φοιτητών/τριών του εργαστήριου Εκκλησιαστικών Τεχνών και του 3ικαστικού 3ργαστήριου Ζωγραφικής  της Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας του Τμήματος Εικαστικών  και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Π.Δ.Μ. σε  συνεργασία με τη  Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Αμυνταίου.

 

 

«…Τις θύρες – του Άδου –  που δεν είναι θύρες σηκώνει από τη μέση και τις πύλες που δεν είναι ξύλινες τις σπάζει με το ξύλο του Σταυρού ο Χριστός που είναι η θύρα… Εκεί συνέτριψε τη δύναμη των τόξων του, όταν τέντωσε σαν τόξο επάνω στο Σταυρό τα θεία Του χέρια… »

 

Άγιος Επιφάνιος  Κύπρου

«Λόγος εις την θεόσωμον ταφήν και εις την εν τω άδη κατάβασιν του Κυρίου παραδόξως γενομένην».

 

 

Το παλιό Δημοτικό Σχολείο του με τη σταυρόσχημη αρχιτεκτονική, βρίσκεται δίπλα από τον Ιερό Ναό των Αγίων και Ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης του Αμυνταίου. Είναι τα δύο κυρίαρχα κτίσματα που καθορίζουν επιβλητικά το κέντρο της πόλης αλλά και νοηματοδοτούν την εσωτερική ιστορική φυσιογνωμία της πόλης. Οι Άγιοι Ισαπόστολοι Κωνσταντίνος και Ελένη με την εύρεση και ανύψωση του Τιμίου Σταυρού καθόρισαν την πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τον κατέστησαν το απόλυτο και ισχυρό σύμβολο του νέου κόσμου που  ανέτειλε. Τα παραπάνω, είναι η αφορμή για να εμπλακεί η σκέψη μας σε μία προσπάθεια κατανόησης και ερμηνείας του συμβόλου του σταυρού αλλά και να αποτελέσει την αφορμή ώστε να χωροθετηθεί η έκθεση με τον τίτλο «Κόσμων διασταύρωσις» στο εσωτερικό του παλιού Σχολείου. Με το δεδομένο ότι ο σταυρός επιλέχθηκε να αποτελέσει το θεμέλιο εκείνο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε η συνεργατική έκθεση των φοιτητών/τριών του εργαστήριου Εκκλησιαστικών Τεχνών και του 3ικαστικού 3ργαστήριου Ζωγραφικής  της Σχολής Καλών Τεχνών Φλώρινας, γράφει ο Δημοσθένης Αβραμίδης στο εισαγωγικό κείμενο: «Από την εμπειρία μου διαπίστωσα πως ένα στοιχείο που απαντάται συνήθως στο σώμα κυρίως των δεσποτικών εικόνων, είναι το σημείο του σταυρού στο πίσω μέρος της εικόνας. Βρίσκω αυτή τη συνήθεια πολύ ενδιαφέρουσα και απολύτως αρμόζουσα για ένα Ιερό έργο όπως οι εικόνες. Θα μπορούσε να ειπωθεί νομίζω πως αυτός ο σταυρός του αγιογράφου, αποτελεί ένα είδος εναλλακτικής υπογραφής, ένα σημείο εξατομίκευσης που απορροφάται λειτουργικά εντός της υπόστασης του έργου και μάλιστα στο πίσω μέρος του».

Όλη η έκθεση διαμορφώθηκε – με αφορμή το σύμβολο του σταυρού – στη βάση του διαλόγου των χώρων εκείνων που αποκτούν την ουσία τους από τα δύο  κτίσματα σύμβολα – Εκκλησία και  Σχολείο – καθώς αυτά συνυπάρχουν ισχυρά και ως η ενέργεια  εκείνη  που διατρέχει και καθορίζει  την παράδοσή μας και την παιδεία μας, την πολιτιστική και ιστορική μας πορεία. Αυτό που ουσιαστικά επιχειρήθηκε είναι η αλληλουχία των τόπων – που καθορίζουν τα δύο κτίσματα -, να βρει μέσα από το εντός των κτισμάτων φυλασσόμενο περιεχόμενο ένα νέο προσδιορισμό και υπόσταση χωρίς να αλλοιωθεί η ουσία τους. Αντίθετα μάλιστα, να προβληθεί από μια νέα προσέγγιση δια μέσου των εικαστικών εκθεμάτων μία  καινή μορφή της υπόστασης και της ουσίας του κεντρικού χώρου της πόλης του Αμυνταίου.                   Ο Σταυρός είναι το σημείο συνάντησης, είναι το σημείο σύμβολο, θύραθεν και χριστιανικού κόσμου, παλαιού και νέου,  του κόσμου που δύει και αυτού που ανατέλλει. Ταυτόχρονα είναι η μητέρα και ο γιός ως διαμάχη και συμφιλίωση κάτω από τη σκέπη του σταυρού. Ακόμα, είναι η διαμάχη ως διαφύλαξη και φανέρωση που επιχειρείται μέσα από την Τέχνη της εποχής. Το θεϊκά εκδηλωμένο πνεύμα της βυζαντινής εικόνας δια του συμβόλου του σταυρού γίνεται καθοριστικό ως προς την εκδήλωση και έκφραση της ουσίας και της ενέργειας του θείου. Αντιμάχεται, την κλασσική αρχαιότητα εγκολπώνοντας όμως και μεταμορφώνοντας τα διδάγματά της. Η παρουσία των βυζαντινών εικόνων στο διάλογο  «Κόσμων διασταύρωσις»   επικαιροποιεί το πνευματικό βάθος της τέχνης των Εικόνων  δίπλα στο σύγχρονο δημιουργικό πνεύμα της εποχής – και εν τη απουσία του θείου λόγου – που αναζητά το δημιουργικό και ιστορικό του χαρακτήρα και χώρο. Τέλος, η ιστορική αλήθεια καθαυτή ως σταθερή προέλευση της Αρχής του Θείου Λόγου σε αναζήτηση χώρου διαμονής και διαλόγου δίπλα στην προέλευση της αλήθειας, μιας σύγχρονης επιστημονικής έρευνας μας οδηγούν να  αναζητήσουμε το νικηφόρο θεμέλιο του σταυρού μέσα από το συμβολισμό του.                                                                                                                                          «Παρθένος, ξύλο και θάνατος ήταν τα σύμβολα της ήττας μας. Παρθένος ήταν η Εύα, γιατί δεν είχε γνωρίσει ακόμα τον άνδρα της. Ξύλο ήταν το δέντρο και θάνατος η τιμωρία του Αδάμ. Αλλά να, και πάλι Παρθένος και ξύλο και θάνατος, αυτά τα σύμβολα της ήττας έγιναν σύμβολα της νίκης. Γιατί αντί της Εύας έχουμε τη Μαρία, αντί του ξύλου της γνώσεως του καλού και του κακού, το ξύλο του σταυρού, και αντί του θανάτου ως τιμωρία του Αδάμ, το θάνατο του Χριστού… Το ξύλο την πρώτη φορά έστελνε απ’ τον Άδη στη ζωή ακόμη κι όσους είχαν πάει εκεί. Το ξύλο επίσης την πρώτη φορά έκρυψε τον αιχμάλωτο που ήταν γυμνός, τη δεύτερη έδειχνε σ’ όλους γυμνό το νικητή (το Χριστό) που ήταν κρεμασμένος ψηλά. Και ακόμη, ο πρώτος θάνατος (του Αδάμ) καταδίκασε κι όλους εκείνους που γεννήθηκαν μετά από αυτόν, ενώ ο δεύτερος (του Χριστού) ανάστησε κι εκείνους ακόμη που έζησαν πριν από Εκείνον», μας λέει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος στο υπέροχο κείμενο του με τίτλο: «Ο νικητής του θανάτου».

 

 

 

Η Απεικόνιση του Εσταυρωμένου πάνω στο Δένδρο της γνώσης του καλού και του κακού.

Giovanni da Modena

Μυστήριο της πτώσης και της λύτρωσης του ανθρώπου.

(Το κεντρικό τμήμα).

(Το έργο Giovanni da Modena μπορεί να συσχετισθεί με το παραπάνω κείμενο του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου).

 

 

 

Η συχνή αναφορά στην έννοια του συμβόλου, προκαλεί τη σκέψη μας για μια βαθύτερη και περισσότερο ενδελεχή προσέγγιση του περιεχομένου της αποφατικής θεολογικής σκέψης του, καθώς ο Σταυρός, στη σκέψη του ιερού Χρυσοστόμου είναι αυτός που: «ανείλε την αμαρτίαν, καθάρσιον της οικουμένης εγένετο, καταλλαγή χρονίας έχθρας, ανέωξε του ουρανού τας πύλας, τους μισουμένους φίλους εποίησεν, εις τον ουρανόν επανήγαγεν, εν δεξιά του θρόνου εκάθισε την ημετέραν φύσιν, μυρία έτερα παρέσχεν ημίν αγαθά» Έτσι εξηγείται γιατί η πεποίθηση των χριστιανών θεωρεί τον τίμιο Σταυρό «θέλημα του Πατρός, δόξα του Μονογενούς, αγαλλίαμα του Πνεύματος, κόσμημα των αγγέλων, ασφάλεια της Εκκλησίας, καύχημα του Παύλου, τείχος των αγίων, φως όλης της οικουμένης».

O Άγιος Επιφάνιος Κύπρου, στο αποκαλυπτικό κείμενό του, «Λόγος εις την θεόσωμον ταφήν και εις την εν τω άδη κατάβασιν του Κυρίου παραδόξως γενομένην», φανερώνει την κατάλυση του κράτους του Άδου μέσα από τη δύναμη του Σταυρού, καθώς έντρομες οι σκοτεινές υποχθόνιες δυνάμεις του Άδη, στη θέα του Αναστηθέντος Χριστού ρωτούσαν: «Ποιός είναι αυτός ο βασιλεύς της δόξης; Ποιός είναι αυτός που ήρθε εδώ, κάνοντας τόσα παράδοξα πράγματα; Ποιός είναι αυτός ο βασιλεύς της δόξης, που κατορθώνει τώρα στον Άδη, αυτά που δεν έγιναν ποτέ; Ποιός είναι αυτός ο βασιλεύς της δόξης, που βγάζει από εδώ τους προαιώνιους φυλακισμένους; Ποιός είναι αυτός που διέλυσε και κατέλυσε το αήτητο κράτος και το θράσος μας; » Σ’ αυτούς απαντούσαν οι δυνάμεις του Κυρίου και τους έλεγαν:  «Εκείνος ούτός εστίν ο εν ύδασι Ιορδάνου συντρίψας τας κεφαλάς των δρακόντων υμών. Ούτος εκείνος εστίν ο δια σταυρού στηλιτεύσας, και θριαμβεύσας, και νεκρώσας υμάς… Το γαρ υμέτερον κράτος λοιπόν καταλέλυται· η υμών τυραννίς λοιπόν πέπαυται· το υμέτερον φρύαγμα δεινώς κατήργηται· η υμών μεγαλαυχία εις τέλος εκλέλοιπεν· η υμών ισχύς πεπάτηται και απόλωλε…»[1] Και την ώρα που ο Αδάμ άκουσε τα βήματα του Κυρίου, που ερχόταν στους φυλακισμένους και αμέσως αναγνώρισε τη φωνή Του, καθώς περπατούσε μέσα στη φυλακή, εισέρχεται ο Κύριος, κρατώντας το νικηφόρο όπλο του Σταυρού, και  απευθυνόμενος ο αναστηθείς Χριστός στον Αδάμ, καθώς κατήλθε μέχρις Άδου ταμείων για να τον σώσει, αυτόν τον Πρωταρχικό Άνθρωπο λέγει τα παρακάτω: «Ίδε μου τας προσηλωθείσας χείρας εν τω ξύλω (του σταυρού) καλώς, δια σε τον εκτείναντα την χείρα εν τω ξύλω (το απαγορευμένο δένδρο στον παράδεισο) κακώς… Λοιπόν έγειρε, άγωμεν εντεύθεν. Εξήγαγέ σε ο εχθρός από γης παραδείσου· αποκαθιστώ σε ουκέτι εν παραδείσω, αλλ’ εν ουρανίω θρόνω. Εκώλυσά σε του ξύλου του τυπικού της ζωής, αλλ’ ιδού αυτός εγώ ηνώθην σοι η ζωή. Έταξα τα χερουβίμ δουλοπρεπώς φυλάττειν σε· ποιώ τα χερουβίμ θεοπρεπώς προσκυνήσαί σε. Εκρύβης από Θεού ως γυμνός· αλλ’ ιδού έκρυψας εν εαυτώ Θεόν γυμνόν. Ενεδύθης τον της αισχύνης δερμάτινον χιτώνα· αλλ’ ενεδύθην Θεός ων τον της σής σαρκός αιμάτινον χιτώνα».[2] Μέσα από τα παραπάνω αποσπάσματα της μυστικής θεολογικής σκέψης, ο σταυρός αναδύεται ως το σύμβολο ζωής και νίκης  μέσα στην ορθόδοξή μας παράδοση.

Ο σταυρός ταυτόχρονα  όμως, είναι  ένα παγκόσμιο σύμβολο και απαντάται από τα αρχαία χρόνια σχεδόν σε όλους τους πολιτισμούς, με διάφορες μορφές. «…ταύτην ούν την σύστασιν πάσαν διπλήν κατά μήκος σχίσας, μέσην προς μέσην εκατέρας αλλήλων οίον Χει (Χ) προσλαβών κατέκαμψεν…» ,«Όλη αυτή τη σύνθεση έσχισε κατά μήκος στα δύο, τοποθετώντας σε σχήμα Χ την μία μέσα στην άλλη… » αναφέρει ο Πλάτων στον “Τίμαιο”,  πώς ο Δημιουργός δηλαδή επανένωσε τα κομμάτια της τμηματοποιημένης κοσμικής ψυχής με δυο συρραφές όμοιες με το χίασμα, αυτό που για την ορθοδοξία αποκαλείται Σταυρός του Αγίου Ανδρέα. Αυτό που πρέπει να γίνει σαφές  είναι ότι ο σταυρός σαν σύμβολο, απέχει πολύ από το να ανήκει ιδιαίτερα και αποκλειστικά στη Χριστιανική παράδοση, όπως συνηθέστερα πιστεύουμε. Ο Χριστιανικός κόσμος, τουλάχιστον στην εξωτερική και την περισσότερο γνωστή  του υπόσταση και διάσταση – αυτή που είναι ευρύτερα φανερωμένη – δείχνει πως έχει λησμονήσει το συμβολικό χαρακτήρα του σταυρού και τον κατανοεί μόνον ως το σημείο του κορυφαίου ιστορικού γεγονότος της Σταύρωσης. Οι δύο αυτές απόψεις όσο και αν φαίνεται πως αποκλίνουν, αντίθετα μάλιστα, συγκλίνουν, γιατί  συνθέτουν την ουσία του συμβόλου. Το γεγονός της σταύρωσης είναι απόρροια του ισχυρού και απόλυτου συμβόλου του σταυρού.  Συχνότερα και με ευκολία, πιστεύουμε πως αν γίνει αποδεκτή μια συμβολική έννοια, κατά γράμμα ή ως ιστορική έννοια, αυτόματα η έννοια αυτή χάνει την αξία της και με το χρόνο χάνεται και απορρίπτεται. Αυτή όμως η οπτική έχει παραλείψει την αρχή της αναλογίας, που πάνω της θεμελιώνεται κάθε σύμβολο. Η αρχή της αναλογίας επιτρέπει σε κάθε πράγμα το οποίο προέρχεται ουσιαστικά από κάποια μεταφυσική αρχή, απ όπου και αντλεί όλη του την πραγματικότητα και κατά συνέπεια την ουσία του, να αποδίδει και εκφράζει τη μεταφυσική του αρχή ως προέλευση και υπόσταση και σύμφωνα με το δικό του μέτρο και με τη δική του βαθμίδα ύπαρξης, ώστε  να μπορεί να είναι εφικτή  η πορεία από τη μια βαθμίδα στην άλλη για να συνδέονται και να αναλογούν μεταξύ τους. Έτσι συμβάλλουν στην παγκόσμια και ολοκληρωτική αρμονία, που μέσα στην πολλαπλότητα των εκδηλώσεών τους μας κατευθύνουν στην καταγωγική, πρωταρχική και αρχετυπική ενότητα. Εδώ θα πρέπει να σταθούμε στην αιτία όπου κάθε πράγμα όσο χαμηλό και αν θωρείται αξιακά μπορεί να υπάρξει ως σύμβολο πραγματικοτήτων μιας υψηλής όμως  αξιακά τάξης. Αυτό επιτελείται  γιατί το κάθε πράγμα όσο χαμηλής αξιακής υπόστασης κι αν είναι, εμπεριέχεται αναπόφευκτα  στη βαθύτερη μεταφυσική αιτία της ύπαρξής του που είναι ταυτόχρονα ο ορισμός του και τα όριά του, η αρχή και το τέλος του.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τα ιστορικά γεγονότα καθώς και αυτά είναι συντονισμένα και προσαρμοσμένα  στην καθολική και παγκόσμια αρχή της αναλογίας. Έτσι καθρεφτίζουν αλλά και φέρουν στην εμφάνεια, με το δικό τους τρόπο τις υψηλές ουσίες των πραγμάτων εκείνων των οποίων αποτελούν τις ανθρώπινες εκφράσεις. Αυτός ο συμβολικός χαρακτήρας αν και εμφανίζεται  κοινός σε όλα τα ιστορικά γεγονότα, φωτίζεται ολόπρωτα, και καθίσταται ευδιάκριτος και ορατός, καθώς είναι φυσικό, στις  καταστάσεις εκείνες που τα γεγονότα ως συμβάντα εκδηλώνονται σε αυτό που χαρακτηριστικά αντιλαμβανόμαστε σαν «ιερή ιστορία». Αυτός είναι εξάλλου ο ουσιαστικός λόγος, της εμφάνειας  του συμβολικού χαρακτήρα σε όλα τα συμβάντα της ζωής αλλά και της διδαχής του Χριστού με πολύ βαθύ και ουσιαστικό τρόπο. Καθίσταται δε αμέσως φανερό ότι όχι μόνο δεν υπάρχει λόγος να αρνούμαστε την πραγματικότητα αυτών των γεγονότων θεωρώντας τα ως απλούς μύθους, αλλά, αντιθέτως τα γεγονότα, έπρεπε, έτσι να διαδραματισθούν. Διαφορετικά πώς θα αποδώσουμε ιερό χαρακτήρα σε κάτι που στερείται υπερβατικής σημασίας η μεταφυσικού χαρακτήρα. Ας μη διαφεύγει από τη σκέψη μας πως οι μαθητές αλλά και όλοι οι άλλοι στα χρόνια εκείνα,  έβλεπαν στο πρόσωπο του Χριστού τον Δάσκαλο, και έτσι τον αποκαλούσαν. Γιατί είναι ο κατ’ εξοχήν δάσκαλος, ο υπέρτατος, αυτός δηλαδή που ερμηνεύει τα σύμβολα, ερμηνεύει και περιέχει τον Κόσμο. Το ότι ο Χριστός υπέστη το μαρτύριο πάνω στο Σταυρό, αλλά και θανατώθηκε σε αυτόν, δεν έγινε για κάποιον τυχαίο λόγο, αλλά εξαιτίας της μεγάλης αξίας που έχει ο ίδιος ο Σταυρός ως σύμβολο και ως θέλημα του Πατρός. Αυτήν που πάντα και ανέκαθεν αναγνώριζαν οι αρχαίοι πολιτισμοί στις παραδόσεις τους. Χωρίς να αφαιρεθεί το παραμικρό από τη μεγάλη ιστορική αξία του γεγονότος της Σταύρωσης, τώρα ίσως μπορούμε να κατανοήσουμε και να δεχτούμε πως η αξία της απορρέει από τη διαχρονική και απόλυτα υψηλή συμβολική αξία που έχει ο Σταυρός από μόνος του. Για αυτό στο βάθος της θείας σκέψης και του αποφατικού λόγου των αγίων Πατέρων της Εκκλησίας μας διασώζεται ο συμβολικός χαρακτήρας του Σταυρού όπως είδαμε στα παραπάνω αποσπάσματα. Είναι το υπέρτατο σύμβολο από όπου πηγάζει η δωρεά της αιωνίου Ζωής, αυτής που δια του Σταυρικού μαρτυρίου του Χριστού εδόθη στο γένος των βροτών.

Προκύπτει σαφώς με τα παραπάνω, η συνέπεια της θεμελιώδους αρχής των αναλογιών και η πολλαπλότητα των εννοιών αυτών που περιέχονται στο σύμβολο του σταυρού αλλά και σε κάθε υψηλό σύμβολο. Ο  συμβολισμός είναι  γλώσσα που δεν γνωρίζει περιορισμούς, γιατί είναι θεμέλιο και ουσία της γλώσσας, και σε σχέση με την κοινή και τρέχουσα έννοια της γλώσσας, απόλυτα καταλληλότερη για να μεταδοθεί και να εκφραστεί η αλήθεια. Δια μέσου του συμβολισμού για κάθε ανθρώπινο πνεύμα, ανοίγονται απεριόριστες αντιλήψεις της αλήθειας, για αυτόν ακριβώς το λόγο, ο συμβολισμός είναι η πληρέστερη μυητική γλώσσα και  η απαραίτητος ατραπός κάθε υψηλής διδασκαλίας, καθώς υψιπέτης  Δάσκαλος μπορεί να είναι μόνο αυτός που κατέχει και ερμηνεύει τα σύμβολα. Όντως κάθε πράγμα μπορεί να θεωρηθεί απεικόνιση, όχι μόνο των μεταφυσικών αρχών και αξιών, αλλά και των πραγματικοτήτων όλων, ακόμα και των ανωτέρων, πέραν της δικής του βαθμίδας, από τις οποίες ως ένα βαθμό εξαρτάται. Αλλά και αυτές εξαρτώνται από αυτό, καθώς οι πολλαπλές τάξεις πραγματικοτήτων συνυπάρχουν αλληλοσυμπληρούμενες και επιβεβαιώνονται αμοιβαία, ολοκληρωμένες μέσα στην αρμονία του Όλου, του Ενός και πλήρους ουσίας Όντος. Ο σταυρός κατά συνέπεια, όπως και κάθε άλλο σύμβολο έχει πολλαπλές σημασίες. Πρόθεσή μας δεν είναι να τις αναπτύξουμε όλες, αλλά να αναδείξουμε την απόλυτη που δεν είναι άλλη από τη μεταφυσική σημασία του σταυρού που είναι η κυριότερη και σπουδαιότερη από όλες ενώ οι υπόλοιπες αποτελούν έκφραση αλλά και εφαρμογή της πρωταρχικής μεταφυσικής υπόστασης του συμβόλου του σταυρού.

Όμως παρά τα παραπάνω, οφείλουμε έστω, να ονομάσουμε μερικές από αυτές, όπως  δυνητικά υπάρχουν στο σύμβολο του σταυρού και ως τέτοιες αναδεικνύονται στο εικαστικό σώμα της έκθεσης «Κόσμων διασταύρωσις». Αυτές  είναι εκδηλωμένες ως:

Κατευθύνσεις του Χώρου.

Σημείο  –  χώρος.

Κέντρο  –  περιφέρεια.

Ένωση των αντιθέτων και συμπληρωματικών.

Εξάλειψη των εναντιοτήτων.

Σύνδεση με το Λόγο (δια μέσου του κατακόρυφου άξονα).

Δένδρο της ζωής.

Η Μεγάλη Τριάδα.

Στις περισσότερες μυστικές διδασκαλίες η ολοκλήρωση και πραγμάτωση του ανθρώπου παριστάνεται με το ίδιο σύμβολο του σταυρού καθώς είναι ένα από εκείνα που μας συνδέουν με την καταγωγική ενότητα και πρώτη παράδοση. Σαν  σύμβολο – ο  σταυρός – οπτικοποιεί το Αρχικό και ουσιαστικό μέτρο με το οποίο επιτυγχάνεται αυτή η πραγμάτωση ως τέλεια σύνδεση και κοινωνία όλων των εναρμονισμένων και ιεραρχημένων καταστάσεων του όντως σε πλήρη ανάπτυξη. Και αυτό επιτυγχάνεται  με τη διπλή έννοια της εξάπλωσης και της εξύψωσης που μορφοποιείται ως τέτοια και σταθεροποιείται στο σταυρό. Όντως η διπλή αυτή ανάπτυξη εκφράζεται από τη μια με την οριζόντια, και λαμβάνει χώρα σε ένα οριζόντιο επίπεδο η σε μια συγκεκριμένη ως προς το ύψος  βαθμίδα της ύπαρξης, και από την άλλη με την κατακόρυφη, που φανερώνει την ορθή θέση στο χώρο, την ιεραρχική υπέρθεση όλων των βαθμίδων. Η οριζόντια διεύθυνση εκδηλώνει την εξάπλωση την ολοκληρωτική επέκταση του ατομικού. Αυτό καθώς δεν περιορίζεται στο σωματικό μέρος της ατομικότητας, μπορεί να  εμπεριέχει και να εκφράζει όλες τις μετατροπίες της, αφού η σωματική κατάσταση δεν είναι παρά μόνο μια από αυτές. Η κατακόρυφη διεύθυνση εκφράζει την ορθή οδό και την αόριστη και χωρίς προσδιορισμό ιεραρχία των άπειρων καταστάσεων του όντος. Είναι ο Πρωταρχικός  Άνθρωπος,  που προσεγγίζει το θείο και διέρχεται  το κέντρο κάθε οριζοντίου επιπέδου. Περνά  από το καθοριστικό σημείο, εκείνο που ως κέντρο πια δηλαδή, μπορεί να διαμορφώσει  ισοδύναμες ροπές. Είναι το σημείο της απόλυτης ισορροπίας και της πλήρους εναρμόνισης.

Η ουσία του κατακόρυφου άξονα μας παρέχει τη μεταφυσική ερμηνεία του γνωστού υπό του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, σύμφωνα με το οποίο ο Λόγος γίνεται ενεργός έκφρασης της δύναμης του Ουράνιου θελήματος. «…Λέγει αὐτῷ Θωμᾶς· Κύριε, οὐκ οἴδαμεν ποῦ ὑπάγεις· καὶ πῶς δυνάμεθα τὴν ὁδὸν εἰδέναι;   λέγει αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή· οὐδεὶς ἔρχεται πρὸς τὸν πατέρα εἰ μὴ δι’ ἐμοῦ.   εἰ ἐγνώκειτέ με, καὶ τὸν πατέρα μου ἐγνώκειτε ἄν…»  Είναι λοιπόν  σε σχέση με εμάς  η Οδός, η Αλήθεια και η Ζωή.

 

 

Αν εστιάσουμε στον τρόπο με τον οποίο εμείς κατανοούμε  το χώρο με αφορμή τη γραμμική συμβολική απεικόνισή του, βλέπουμε πως  εμπεριέχεται ο σταυρός  μέσα από τους τρεις άξονες των συντεταγμένων του. Η Οδός μορφοποιείται από τον  κάθετο  άξονα, που νοείται ως ύψος και εκφράζει δια της ανόδου του Πρωταρχικού Ανθρώπου τη συνάντηση με το Θείο Λόγο, οι δύο οριζόντιοι άξονες μορφοποιούν το μήκος και το πλάτος. Ο ένας ερμηνεύεται ως η  Αλήθεια και ο άλλος ως η Ζωή. Η Οδός συμβολίζει το Παγκόσμιο άνθρωπο, με τον οποίο είναι ταυτισμένος ο Εαυτός, η Αλήθεια τον διανοητικό άνθρωπο και η Ζωή τον υλικό – σωματικό άνθρωπο. Από τους δύο τελευταίες  έννοιες , η πρώτη  εκφράζει  την ακέραιη ατομικότητα, και η δεύτερη δεν είναι παρά μια μετατροπία της πρώτης.

Το κείμενο αυτό έχει στόχο να φανερώσει την χωροθέτηση της συνεργατικής έκθεσης «Κόσμων διασταύρωσις»  με αφορμή το σύμβολο του σταυρού και όσα δυνητικά αυτό εκφράζει,  καθόσον αναζητήθηκαν με επιμονή αλλά και τόλμη κατά την διάρκεια της  προετοιμασίας στο παλιό  Δημοτικό Σχολείο του Αμυνταίου.

 

Θωμάς Ζωγράφος, Εικαστικός

Ε.Ε.Π. Τ.Ε.Ε.Τ. Π.Δ.Μ

[1]« Είναι αυτός που συνέτριψε μέσα στα νερά του Ιορδάνη τις κεφαλές των δρακόντων σας. Είναι εκείνος που πάνω στο Σταυρό του σας έκανε θέατρο, σας διαπόμπευσε και σας αφαίρεσε κάθε δύναμη. Από εδώ κι εμπρός καταλύεται το κράτος σας. Καταργείται η τυραννική εξουσία σας. Η αλαζονεία σας καταπατήθηκε οικτρά. Η υπερήφανη καύχησή σας αφανίστηκε. Η δύναμή σας έσβησε και χάθηκε για πάντα».

[2] «Κοίταξε τα καρφωμένα χέρια μου, που τα άπλωσα καλώς πάνω στο ξύλο του Σταυρού, για να συγχωρεθείς συ που άπλωσες κακώς το χέρι σου στο απαγορευμένο δένδρο…Σήκω, λοιπόν. Ας φύγουμε από εδώ. Τότε σε εξόρισα από τον γήινο παράδεισο. Τώρα σε αποκαθιστώ, όχι πλέον σ’ εκείνον τον παράδεισο, αλλά σε ουράνιο θρόνο. Τότε σ’ εμπόδισα να φας από το ξύλο της ζωής (Γεν. 3, 22). Να όμως τώρα που ενώθηκα πλήρως με σένα, εγώ που είμαι η ίδια η ζωή. Έταξα τα Χερουβίμ να σα φρουρούν σαν δούλο. Τώρα οδηγώ τα Σεραφίμ να σα προσκυνήσουν σαν Θεό. Κρύφθηκες τότε μπροστά στον Θεό, επειδή ήσουν γυμνός. Να όμως που αξιώθηκες να κρύψεις μέσα σου γυμνό τον ίδιο τον Θεό».